کشت نیشکر به‌دلیل نیاز آبی بسیار بالا یکی از چالش‌برانگیزترین بخش‌های کشاورزی از نظر مدیریت منابع آب به‌شمار می‌رود. این گیاه در طول دوره‌ی رشد خود به آبیاری مداوم نیاز دارد و در بعضی از مناطق، از روش‌های سنتی آبیاری مانند آبیاری سطحی استفاده می‌شود که موجب هدررفت قابل‌توجه آب از طریق تبخیر و نفوذ عمقی می‌گردد. در نتیجه، بخش عمده‌ای از منابع آبی سطحی و زیرزمینی برای حفظ این مزارع مصرف می‌شود. تداوم چنین وضعیتی سبب بروز بحران کم‌آبی در مناطق کشت نیشکر می شود. علاوه بر اثرات زیست‌محیطی، این وضعیت پیامدهای اقتصادی و اجتماعی نیز دارد، از جمله کاهش بهره‌وری کشاورزی، افزایش تنش میان مصرف‌کنندگان آب، و وابستگی بیشتر به حمایت‌های دولتی.
برای مقابله با این چالش‌ها، به‌کارگیری روش‌های نوین آبیاری مانند سیستم‌های قطره‌ای، مدیریت بقایا و کاهش سوزاندن برای حفظ رطوبت خاک ، بازیابی و استفاده مجدد از آب فرآوری، استفاده از ارقام مقاوم به خشکی و سیاست‌گذاری دقیق برای کنترل برداشت از منابع زیرزمینی، ضروری است. تنها با ترکیب اقدامات فنی و مدیریتی می‌توان از فشار مضاعف بر منابع آبی در صنعت نیشکر کاست و پایداری این بخش را در بلندمدت تضمین کرد.
طبق آمارها در حال حاضر سالانه حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد محصولات کشاورزی به عنوان ضایعات آشکار، در اثر روش های نامناسب برداشت، حمل و نقل، ذخیره سازی، توزیع و مصرف هدر می رود، ضمن آن که بخشی از محصول به عنوان ضایعات پنهان، در مرحله خاک ورزی، کاشت و داشت از بین می رود، نیشکر نیز به عنوان یکی از محصولات استراتژیک جهانی، از این قاعده مستثنی نبوده است.
فرآیند تولید نیشکر، ضایعات بالایی به دنبال دارد. بخشی از این ضایعات مربوط به شرایط تولید محصول در مزرعه و بخشی مربوط به فرآوری تولید شکر از نیشکر در کارخانه است. ضایعات نیشکر می‌تواند مصارف بسیاری داشته باشد و منجر به کاهش آلودگی زیست محیطی شود.
مدیرعامل شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی در گفت و گو با عصر اتحاد به جزییات مدیریت مصرف آب و پسماند در شرکت توسعه نیشکر خوزستان پرداخت.
* روش های نوین آبیاری، گامی موثر در مدیریت پایدار منابع آب
عبدعلی ناصری به میزان مصرف آب در کشت نیشکر اشاره کرد و افزود: کشاورزی، به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد کشور در تأمین امنیت غذایی است. طبق آمار وزارت نیرو، ۷۰ درصد آب کشور در این حوزه مصرف می‌شود؛ در این بین، حرکت به‌سوی «امنیت آب» برای دستیابی به امنیت غذایی از موضوعات اساسی در همه جهان است.
وی ادامه داد: دستیابی به این هدف، نیازمند حرکتی فراگیر و برنامه‌ریزی شده است. استفاده از روش‌های نوین آبیاری، آموزش آبیاران، اجرای طرح‌های پژوهشی و تحقیقاتی و حمایت از ایده‌های خلاقانه و نوآورانه می‌تواند نقشی کلیدی در کاهش مصرف آب، افزایش بهره‌وری و حفظ منابع آبی برای نسل‌های حال و آینده ایفا کند.
مدیرعامل شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی در تشریح روش های نوین آبیاری و مدیریت آب در کشت نیشکر گفت: شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی به‌عنوان بزرگ‌ترین بخش کشاورزی متمرکز ایران، در این زمینه پیشرو بوده و طی سال‌های گذشته اقدامات مؤثری در راستای مدیریت پایدارمنابع آب انجام داده است. استفاده از روش‌های مُدرن، آموزش آبیاران در زمینه مصرف بهینه آب و اجرای طرح‌های تحقیقاتی برای بهینه‌سازی مصرف آب از جمله اقدامات این شرکت در این راستا بوده است. در این شرکت، تحقیقات و اقدامات متعددی به‌منظور حفظ منابع آب‌وخاک انجام شده که مهم‌ترین آن‌ها آبیاری هیدروفولوم و همچنین قطره‌ای زیرسطحی در بخش کشاورزی و سیستم مه‌پاش در بخش صنعت است. شیوه‌های آبیاری «هیدروفلوم»در مزارع نیشکر یکی از مُدرن‌ترین شیوه‌های آبیاری کشاورزی در جهان است که برپایه آن به راندمان ۵۰ درصدی آبیاری رسیده که این رقم برای آبیاری سطحی نه‌تنها در کشور، بلکه در دنیا کم‌نظیر است.
وی اظهار کرد: در شیوه‌های قبلی آبیاری که بیشتر در کشت و صنعت‌های کارون و هفت‌تپه انجام می‌شد، میزان مصرف آب در حدود ۲ هزار و ۵۰۰ مترمکعب در هکتار بود؛ اما با ایجاد شرکت توسعه نیشکر و استفاده از روش‌های نوین آبیاری، این میزان مصرف بین ۵۰ تا ۶۰ درصد کاهش یافت و به یک‌هزار و ۱۰۰ مترمکعب در هکتار رسیده است.
وی روش آبیاری زیرسطحی را یکی از پیشرفته‌ترین و کارآمدترین شیوه‌های مدیریت منابع آب در کشاورزی ارزیابی کرد و یادآور شد: قراردادن سیستم‌های آبیاری در زیر سطح خاک، به توزیع مستقیم و یکنواخت آب در نزدیکی ریشه گیاهان می‌پردازد. این روش مزایایی همچون کاهش تبخیر، افزایش راندمان مصرف آب و جلوگیری از رشد علف‌های هرز را به همراه دارد. بهره‌گیری از این تکنولوژی، گامی موثر در راستای کاهش مصرف آب و افزایش بهره‌وری در کشت محصولات کشاورزی است. استفاده از این روش در حال حاضر، به صورت آزمایشی در حال انجام است.
ناصری افزود: در عین حال، از روش هایی همچون بازچرخانی آب، روش تلفیق زهاب نیشکر با آب و دیگر روش ها برای آبیاری مزارع نیشکر به‌ویژه در شرایط خشکسالی استفاده می‌شود.
* افزایش 50 درصدی برداشت سبز کلید صیانت از محیط زیست
وی در پاسخ به این سوال که بیشترین میزان برداشت سبز در کدام شرکت های زیرمجموعه انجام می شود بیان کرد: در سال زراعی گذشته، ۴۵ درصد از مزارع نیشکر به‌صورت سبز برداشت شد و برنامه‌ریزی برای افزایش این رقم به ۵۰ درصد در سال جاری در دستور کار واحدهای نیشکری قرار دارد. در این راستا، تلاش شده است بیشترین میزان برداشت سبز در واحدهای نزدیک به شهرها، به‌ویژه اهواز، انجام گیرد تا از آثار زیست‌محیطی سوزاندن مزارع کاسته شود.
وی اضافه کرد: برداشت سبز، افزون بر حفظ محیط‌زیست ، موجب افزایش راندمان تولید، بهبود کیفیت نیشکر و ارتقای تولید محصولات جانبی نیز می‌شود. برای اجرای این طرح در سال زراعی جاری، تمام ناوگان برداشت شامل دستگاه‌های هاروستر، کمباین و سایر تجهیزات، آماده‌سازی و آموزش‌های لازم به نیروهای عملیاتی ارائه شده است.
وی از مهم‌ترین راهکارهای توسعه برداشت سبز، تأمین و استفاده از دستگاه‌های پیشرفته هاروستر عنوان کرد و گفت: با وجود محدودیت‌های ناشی از تحریم‌ها و موانع واردات این تجهیزات، برنامه‌ریزی برای خرید سه دستگاه هاروستر سری 900 و بهره‌گیری از مهندسی معکوس جهت بومی‌سازی و تولید داخلی آن‌ها در دستور کار قرار گرفته است.
مدیرعامل شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی خاطر نشان کرد: افزایش سهم برداشت سبز نیشکر، در چارچوب سیاست‌های توسعه پایدار و صیانت از محیط‌زیست، یکی از اولویت‌های اصلی شرکت توسعه نیشکر و صنایع جانبی به شمار می‌رود. این رویکرد، ضمن حفاظت از منابع طبیعی، نقش مؤثری در افزایش بهره‌وری، ارتقای کیفیت محصول و رشد تولیدات جانبی صنعت نیشکر ایفا خواهد کرد.
* صرفه جویی 360 هزار مترمکعب آب با تصفیه فاضلاب و بارچرخانی آب
وی درباره تصفیه فاضلاب و بازچرخانی آب در صنعت نیشکر تاکید کرد: کشت و صنعت‌های توسعه نیشکر با هفت تصفیه خانه مدرن، عنوان نخستین واحدهای کشاورزی- صنعتیِ حامی محیط زیست را از آن خود کرده‌اند. این هفت تصفیه‌خانه، تحت استانداردهای زیست محیطی، پساب کارخانه‌های شکر را تصفیه و آب خروجی را مجددا به چرخه‌ی طبیعت برمی‌گرداند.
ناصری بر اهمیت تصفیه‌خانه‌های نیشکری در صرفه جویی مصرف آب تاکید کرد و افزود: تصفیه خانه های نیشکر در جوار کارخانه‌های تولید شکر احداث شده و موجب صرفه‌جویی سالانه ۳۶۰ هزار متر مکعبی آب در هر کشت و صنعت نیشکری شده است. فعالیت تصفیه خانه های صنعت نیشکر نه تنها آب مصرفی را کاهش داده و مانع از آلودگی محیط‌زیست شده بلکه سبب تولید نوعی کود آلی حاصل از جمع شدن لجن‌ها در مخازن تصفیه نیز شده است که با تزریق آن به مزارع نیشکر، حاصلخیزی هرچه بیشتر خاک را در پی دارد.
به گزارش عصر اتحاد، با استفاده از ضايعات نیشکر می توان محصولات جانبي بسیاری توليد و از آن‌ها استفاده بهينه‌اي مي‌شود و در نتيجه هر محصول فرعي نيشكر به يك محصول اصلي براي صنعتي ديگر تبديل مي‌شود. چهار محصول جانبی اصلی صنعت نیشکر عبارتند از: تفاله های نیشکر، باگاس، گل صافی و ملاس.
تامین خوراک دام چند سالی است به دغدغه ای در سطح کلان مدیریت غذایی کشور بدل شده که یکی از راهکارهای رفع آن استفاده از باگاس نیشکر است.
يكي دیگر از مصارف باگاس، استفاده از آن در توليد كاغذ MDF، الكل و محصولات بسته بندی و چند محصول ديگر است؛ بنابراين نيشكر موجب اشتغال مولد و توليد محصولات غذايي و صنعتي مي‌شود و از سوي ديگر كشور را از واردات بي‌نياز مي‌كند و سبب ايجاد ارزش افزوده در اين صنعت خواهد شد.
کاهش مصرف آب در نیشکر نیز نیازمند رویکردی ترکیبی است؛ یعنی همزمان باید فناوری‌های نوین آبیاری، مدیریت مزرعه‌ای کارآمد و سیاست‌های هوشمندانه در سطح منطقه‌ای به کار گرفته شوند. اجرای همزمان این اقدامات می‌تواند بهره‌وری آب را افزایش داده، فشار بر منابع زیرزمینی را کاهش دهد و پایداری صنعت نیشکر را تضمین کند.
- مینا رامی
